Nazwa: niecierpek gruczołowaty, n. Himalayski, n. Royle’go Impatiens glandulifera Royle, syn. I. roylei Walpers
Rodzina: niecierpkowate Balsaminaceae
Pochodzenie: zachodnie stoki Himalajów (Pakistan, Indie, Nepal)
Zasięg wtórny na świecie: niemal cała Eurazja, Ameryka Północna (Kanada i USA), Nowa Zelandia
Status w Polsce: jeden z najbardziej inwazyjnych gatunków w Polsce i na świecie (maksymalna, IV kat. inwazyjności).
Występowanie w Polsce: pospolity w całym kraju, choć częstszy na południu
Kolonizowane siedliska: często wkracza na siedlisko o znaczeniu Wspólnotowym: 6430 ziołorośla górskie (All. Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (O. Convolvuletalia sepium). Rzadziej na:
· 3240 — zarośla wierzby siwej na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków (Ass. Salici-Myricarietum część – z przewagą wierzby)
· 91E0 — łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Ass. Salicetum albo-fragilis, Ass. Populetum albae, SubAll. Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe).
Poza tym wszelkiego rodzaju przypłocia, ugory, przytorza, wysypiska śmieci mokre łąki i pastwiska wreszcie skraje rowów i rzek. Mimo jednorocznego charakteru wytrzymuje niekiedy konkurencję z trzciną, manną mielec czy okazałymi turzycami, utrzymując się latami w szuwarach różnego typu.
Morfologia
Roślina jednoroczna, ale dość okazała, sprawiająca wrażenie byliny lub niskiego drzewka. O grubej łodydze i okazałych, grzbiecistych kwiatach. System korzeniowy składa się z 2-4 walcowatych korzeni głównych oraz ponad setki dość grubych korzonków przybyszowych, długich na 0,15-0,2 m. Wykształca masywne, nagie, ulistnione naprzeciwległe pędy kwiatowe osiągające nawet 2,5-3,0 m wys., (stąd nie do pomylenia ze znacznie niższymi i delikatniejszymi niecierpków, tak rodzimych jak obcych). Łodygi są błyszczące, nierzadko koloru purpurowej, wydrążone wewnątrz (dęte), rozgałęzione u góry, a najmocniej zgrubiałe w węzłach i na spodzie.
Niecierpek himalajski wypuszcza jajowate bądź lancetowate liście o piłkowanych brzegach z długimi na 30-35 mm ogonkami, zebrane po 3, wyjątkowo po 5 okółków. U nasady każdego liścia znajduje się mnóstwo gruczołków (stąd nazwa gatunkowa), będących nektarnikami (miodnikami) poza kwiatowymi. Posiada mocno grzbieciste, jaskrawo różowe kwiaty, osiągające do 2,0-4,5 mm długości. Wyrastają one długich szypułkach, opatrzone są lancetowatymi przysadkami. Owocem niecierpka gruczołowatego będzie lancetowata, soczysta aż do końca torebka, u osobników spotykanych w Europie znacznie większe niż u ich dzikich przodków z Himalajów (do 35 mm zamiast 10-15 mm). Zawiera do 16 okrągławych, pomarszczonych z wierzchu, ciemnoszarych lub niemal czarnych nasion, szerokich na 2-4 mm, a długich na 4-7 mm. Jak wszystkie Impatiens rozsiewa nasiona, samodzielnie je wystrzeliwując. Na jednym osobniku niecierpka Roylego zawiązuje się zwykle około 800 nasion, wyjątkowo do 4 tys.
Odbiega mocno od pozostałych przedstawicieli rodzaju. Najpodobniejsza bywa balsamina właściwa (niecierpek balsamina I. balsamina). Od himalajskiego różni się m.in. owłosionymi kwiatami i torebkami, a kwiatami wyrastającymi pojedynczo. Jako gatunek ciepłolubny, rodzimy dla Birmy oraz Indii nie przeżywa raczej polskich zim. Nasz krajowy n. pospolity I. noli-tangere wbrew nazwie gatunkowej nie jest wcale taki pospolity, poza tym ma siarkowo żółte kwiaty, jest też znacznie niższy i chudszy od himalajskiego.
Biologia i ekologia
Niecierpek gruczołowaty kwitnie długo, od czerwca do października. Dzięki nieprawdopodobnej produkcji nektaru tak w kwiatach jak poza nimi wabi mnóstwo muchówek, trzmieli oraz pszczół. Swoją atrakcyjnością dla owadów pozbawia szans na zapylenie pozostałe gatunki, występuje obok. Tam, gdzie podsiewają go pszczelarze, inne plony mogą nie zawiązać nasion (rzepak, gryka, drzewa owocowe). Wystrzelone nasiona I. royleyi rozprzestrzeniane są dalej przez mrówki, gryzonie, wiatr i wodę. Niecierpek gruczołowaty kolonizuje nowe obszary w tempie do 5 km na rok. Dla ludzi nie jest jakoś mocno trujący, aczkolwiek smakuje niemiło, gorzko. Trzmiele bywają tak zmęczone odwiedzaniem jego kwiatów, że mogą chorować lub częściej padają ofiarą drapieżców. Potencjalnie stanowi rosnące zagrożenie dla licznych, mokradłowych gatunków chronionych w skali UE i/lub Polski, zwłaszcza: fiołka torfowego i krajowych storczyków (wyblina, lipiennika, stoplamków). Żerujące na tym niecierpku mszyce mogą roznosić choroby wirusowe warzyw np.: ogórków.
Zwalczanie: Metody tępienia niecierpka himalajskiego zależą od liczby roślin/pow. zajętego siedliska. Gdy rośnie łanowo niezbędne jest niskie koszenie. Przy małej ilości osobników można wyrywać bądź ukopywać je ręcznie. Pozbycie się tego gatunku z Białowieskiego Parku Narodowego trwało dziewięć lat. Na Wyspach Brytyjskich i w Niemczech coraz częściej sięga się po pasożytnicze grzyby, przede wszystkim rdze specyficzne dla niecierpków w ramach walki biologicznej. Zalecana w niektórych poradnikach profilaktyczna likwidacja „nieużytków” bywa groźna dla gatunków rodzimych.
Ciekawostki
Jako jeden z najgroźniejszych gatunków inwazyjnych stref umiarkowanych, a jednocześnie lubiana roślina dekoracyjna i miododajna jest intensywnie badany przez uczonych rozmaitych specjalności. W Wielkiej Brytanii wykazano, że dostarcza owadom najwięcej nektaru na dzień, dalece przewyższając pozostałe gatunki rodzime i zawleczone, może prócz żywokostu. Stąd głosy, by tolerować go w ramach ochrony czynnej rzadkich owadów i walki ze światowym kryzysem zapyleń. W XIX wieku I. roylei stanowił tani zamiennik orchidei dla biedoty, tak samo jak rdestowce Reynoutria spp. zastępowały ubogim prawdziwe bambusy.
