Łąki kwietne w stronę Dyrektywy Zapylaczowej

Jednym z przejawów Antropocenu, prócz zmian klimatu oraz inwazji gatunków obcych pozostaje tzw. światowy kryzys zapyleń. Na obszarze Wspólnoty Europejskiej objawia się on zarówno dramatycznym spadkiem liczebności populacji owadów zapylających, jak i pogorszeniem kondycji udomowionego zapylacza: pszczoły miodnej, nie wspominając o rosnących trudnościach z domestykacją następnych gatunków insektów, szczególnie trzmieli, murówek, miesierek oraz innych samotnic. Ubytek liczebności odnotowano dla co trzeciego gatunku błonkówek i motyli, a co dziesiąty z nich znalazł się na skraju wymarcia (funkcjonalnie już wymarł, choć utrzymuje się w nielicznych obszarach chronionych i bankach genów).

Rośliny okrytozalążkowe bywają samopylne lub zapylane przez wiele czynników ożywionych i nieożywionych, w tym wiatr, wodę, ślimaki, drobne kręgowce lub samych farmerów. Tym niemniej insekty pozostają najważniejszymi zapylaczami w skali Ziemi oraz UE, niezbędnymi dla dalszego funkcjonowania ekosystemów lądowych, zachowania dobrostanu człowieka, w tym bezpieczeństwa żywnościowego, a w przyszłości również paliwowego. Paliwowego z uwagi na konieczność zastępowania paliw kopalnych, torfu, energii elektrycznej z wyłączanych hydroelektrowni i siłowni jądrowych, z farm wiatrowych unieruchomionych wskutek przerwania łańcuchów dostaw i kontrsankcji Organizacji Szanghajskiej etc. biodieslem z rzepaku oraz innych gatunków owadopylnych, bioetanolem, renesans znaczenia biomasy jako środka opałowego).

Łąki kwietne na ratunek kryzysowi

Punkt 47 Wniosku do Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Odbudowy Zasobów Przyrodniczych przypomina o wcześniejszych inicjatywach Wspólnoty dla dobra owadzich zapylaczy. Przykładowo 1 czerwca 2018 r., w odpowiedzi na apele Parlamentu i Rady, Komisja Europejska uruchomiła Inicjatywę UE na rzecz owadów zapylających. Parlament Europejski oraz Rada wezwały do podjęcia bardziej zdecydowanych kroków w walce z kryzysem zapyleń, w tym: utworzenia ogólnounijnych ram monitorowania owadów zapylających, ustanowienia jasnych celów i wskaźników dotyczących odwrócenia spadku liczebności owadów zapylających oraz radykalnego ograniczenia użycia pestycydów. Europejski Trybunał Obrachunkowy zalecił, by Komisja ustanowiła niezbędne mechanizmy zarządzania działaniami wdrażanymi dla dobra owadzich zapylaczy, tudzież do skrupulatnego monitorowania tych prac.

Następny, 48 punkt ww. Wniosku… w sprawie Odbudowy Zasobów Przyrodniczych dotyczy racjonalnego, przyjaznego przyrodzie stosowania chemicznych środków ochrony roślin, a konkretnie zakazuje używania pestycydów na terenach ekologicznie wrażliwych, z których wiele ujęto w niniejszym Wniosku oraz Załącznikach. Za obszary wrażliwe ekologicznie uznano m.in. tereny podmokłe, wiejskie o wysokiej bioróżnorodności, tudzież ostoje gatunków ginących ujętych w Europejskiej, narodowych i regionalnych czerwonych listach i czerwonych księgach bezkręgowców.

Terenu dla dzikiej roślinności i zwierząt

Definicję terenów wiejskich/krajobrazów o wysokiej bioróżnorodności na gruntach rolnych podano w pkt. 52. Obejmują one: strefy buforowe naturalne i sztuczne (sródpolne miedze tradycyjne, miedze nowoczesne czyli pasy kwietne), ugory i zapusty podlegające albo niepodlegające płodozmianowi, żywopłoty, pojedyncze drzewa lub grupy drzew, rzędy drzew, rodzinne ogródki działkowe i inne ogródki przydomowe dzierżawców koło latyfundiów, rowy, strumienie, małe tereny podmokłe, w tym oczka wodne, tarasy, kopce kamieni, kamienne ściany, pryzmy gałęzi, pozostałe elementy związane z miejscową kulturą (kurhany, kręgi kamienne, kapliczki). Wszystkie one tworzyć mają przestrzeń dla roślin dziko rosnących i dzikich zwierząt, w tym owadów zapylających oraz pożytecznych bezkręgowców drapieżnych, łagodzić zmiany klimatu, ułatwiać dostosowanie do niepowstrzymalnych już zmian klimatu, zapobiegać erozji i zmęczeniu gleby, oczyszczać powietrze i wodę, tłumić hałas, a także wspierają wydajność rolnictwa, leśnictwa, paludikultur oraz pozostałych upraw zależnych od owadów zapylających. Za składowe krajobrazu o wysokiej bioróżnorodności warunkowo uznaje się także: drzewa i krzewy produktywne (owocowe, lecznicze, miodo-, korko- i drewnodajne) oraz elementy produktywne w nieproduktywnych żywopłotach (rośliny owocodajne i owadopylne np.: jarzębina, rodzime gatunki dzikich róż i głogów, kalina koralowa, szakłak itd. jako domieszki w szpalerach wiatropylnych, nieowocodajnych iglaków np.: tuj, świerków), pod co najmniej dwoma warunkami: pozyskaniu owoców, miodu, korka, liściarki, drewna, galasów etc. w sposób przyjazny przyrodzie oraz rezygnacji z użycia pestycydów w ochronie tychże roślin drzewiastych.

Wprowadza się wymóg systematycznego zwiększania udziału ww. składników krajobrazu o wysokiej bioróżnorodności na użytkowanych rolniczo terenach wsi, przedmieść i miast. Docelowo stanowić winny co najmniej 10% powierzchni gruntów rolnych. Działania na rzecz ww. krajobrazów muszą być sharmonizowane z poprawą pozostałych, kluczowych wskaźników przede wszystkim: 1) indeksu liczebności motyli spotykanych na obszarach trawiastych oraz 2) zasobów węgla organicznego w glebach mineralnych na gruntach ornych. 

Komisja, Rada i Parlament Europejski zdają sobie sprawę z piętrzących się trudności przyrodniczych, gospodarczych i społecznych, szczególnie po wybuchu pandemii, pełnoskalowej wojny w Ukrainie oraz hiperinflacji, a przykład kolapsu rolnictwa i turystyki, a potem wszystkich struktur społecznych na Sri Lance stanowi groźne memento dla rządzących. Stąd konieczność ostrożności i oszczędności oraz łagodzenia nieuniknionych napięć społecznych przy wdrażaniu tych dalekosiężnych planów w zakresie odbudowy siedlisk i gatunków chronionych na mocy dyrektyw 92/43/EWG i 2009/147/WE, owadów zapylających, a także ekosystemów słodkowodnych, miejskich, rolniczych i leśnych. Dlatego w pkt. 59 Wniosku… w sprawie Odbudowy Zasobów Przyrodniczych położono szczególny nacisk na synergię w odbudowie ekosystemów morskich i lądowych Wspólnoty. Zabiegi konieczne oraz dobre praktyki przybliżające realizację jednego konkretnego celu niemal zawsze przyczynią się do osiągnięcia pozostałych celów bądź do sprawniejszego wywiązania się z innych zobowiązań. Komisja, Rada i Parlament Europejski rozumieją, że poszczególne kraje członkowskie oraz ich autonomiczne terytoria zamorskie będą uwzględniać swoje szczególne uwarunkowania społeczne, gospodarcze i wojskowe, by jak najlepiej wykorzystać ograniczone zasoby ludzkie, finansowe, techniczne i czasowe. Całe społeczeństwo musi dysponować realną, odpowiednio wczesną możliwością udziału w przygotowaniu tych planów, a osiągnięciom tradycyjnego rolnictwa, leśnictwa czy rybołówstwa należy się szacunek. Krajowe plany odbudowy muszą oprzeć się o najlepsze z dostępnych dowodów naukowych.

Punkt 77 wskazuje dodatkowe uprawnienia wykonawcze, jakie muszą być przekazane Komisji Europejskiej, w celach:

• określenia metod monitoringu owadzich zapylaczy,
• opracowania ram na potrzeby ustalenia zadowalającej liczebności dzikich owadów zapylających,
• metody monitorowania pozostałych wskaźników dotyczących biocenoz rolniczych, leśnych, miejskich, słodkowodnych i morskich.

Powyższe uprawnienia wykonywane muszą być zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego oraz Rady (UE) nr 182/2011108.

Artykul 8. zatytułowany „Odbudowa populacji owadów zapylających” przyszłego Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Odbudowy Zasobów Przyrodniczych uzyska zapewne następujące brzmienie:

„1. Państwa członkowskie muszą odwrócić tendencję spadku populacji owadów zapylających do 2030 r., a następnie osiągnąć i utrzymać tendencję wzrostową w zakresie liczebności tej populacji, mierzoną co trzy lata po 2030 r., aż do osiągnięcia zadowalających poziomów, zgodnie z art. 11 ust. 3.

2. Komisja przyjmuje akty wykonawcze w celu określenia metody monitorowania populacji owadów zapylających. Te akty wykonawcze przyjmowane są zgodnie z procedurą sprawdzającą, o której mowa w art. 21 ust. 2.

3. Metoda, o której mowa w ust. 2, zapewnia znormalizowane podejście do gromadzenia rocznych danych na temat liczebności i różnorodności gatunków owadów zapylających oraz do oceny tendencji dotyczących populacji owadów zapylających.”

Autor publikacji:

Adam Kapler-niezależny botanik, łąkarz miejski, aktywista, historyk nauk ścisłych i dziennikarz naukowy, do niedawna związany z Ogrodem Botanicznym – Centrum Zachowania Różnorodności Roślin w Powsinie.Jako botanik zajmuje się między innymi biologią konserwatorską, genetyką i filogeografią gatunków ginących w Europie Środkowej, a także biologią i ekologią dziko występujących krewniaków roślin uprawnych (CWR).

Wykorzystane piśmiennictwo: 

• Chandler D., Cooper E., & Prince G. (2019). Are there risks to wild European bumble bees from using commercial stocks of domesticated Bombus terrestris for crop pollination?. Journal of Apicultural Research, 58(5): 665-681.
• Komisja Europejska. 2022. Wniosek ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY w sprawie odbudowy zasobów przyrodniczych. Bruksela. 
• Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Inicjatywa UE na rzecz owadów zapylających (COM(2018) 395 final).
• Konkluzje Rady z 17 grudnia 2020 r. w sprawie sprawozdania specjalnego nr 15/2020 Europejskiego Trybunału Obrachunkowego pt. „Ochrona dzikich owadów zapylających w UE – inicjatywy Komisji nie zaowocowały poprawą sytuacji” (14168/20). 
• Maes D., Verovnik R., Wiemers M., Brosens D., Beshkov S., Bonelli S., … & Warren M. S. (2019). Integrating national Red Lists for prioritising conservation actions for European butterflies. Journal of Insect Conservation, 23(2): 301-330. 
• Moroń D., Szentgyörgyi H., Skórka P., Potts S., & Woyciechowski M. (2014). Survival, reproduction and population growth of the bee pollinator, Osmia rufa (Hymenoptera: Megachilidae), along gradients of heavy metal pollution. Insect Conservation and Diversity, 7(2): 113-121.
• Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 9 czerwca 2021 r. w sprawie unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności 2030 – Przywracanie przyrody do naszego życia (2020/2273(INI)), dostępna pod adresem: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2021-0277_PL.pdf 
• Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Postępy we wdrażaniu inicjatywy UE na rzecz owadów zapylających (COM/2021/261 final)
• van Swaay C., Cuttelod A., Collins S., Maes D., López Munguira M., Šašic, M., … & Wynhoff I. (2010). European Red List of Butterflies. Publications Office of the European Communities, Luxembourg
• van Swaay C., Maes D., Collins S., Munguira M. L., Šašić M., Settele J., … & Cuttelod A. (2011). Applying IUCN criteria to invertebrates: How red is the Red List of European butterflies?. Biological Conservation, 144(1): 470-478.