Silny spadek bioróżnorodności, zwłaszcza wymieranie owadów zapylających oraz ptaków to jedne z najgorszych klęsk ekologicznych naszych czasów. Jedną z głównych przyczyn tego szkodliwego tak dla dzikiej przyrody, jak i dla gospodarki człowieka procesu jest modernizacja rolnictwa. Masowe opryski, nadmierne nawożenie, intensyfikacja upraw, zamiana łąk i pastwisk na pola orne, likwidacja tradycyjnych miedz, oczek wodnych, drzew owocowych, zastępowanie wypasu bydła i koni przemysłową hodowlą w zamknięciu, wreszcie „rozlewanie się” miast na sąsiednie tereny wiejskie sprawia, że z flory Polski znikają kolejne gatunki przywiązane do pól ornych, łąk kośnych czy pastwisk.

Świętujemy Dzień Chwastów

Obchodzony 28 marca Dzień Chwastów (czy inaczej: Dzień Doceniania Chwastów) to święto roślin często uważanych za mało pożyteczne, a nawet niepożądanych na terenach upraw czy ogrodów. Dzisiaj, kiedy szata roślinna Polski traci sporo gatunków i całych ekosystemów, niektóre gatunki chwastów chronione prawem zachowały się już tylko na kartach podręczników i w ogrodach botanicznych, chociażby goździk lśniący i sasanka zwyczajna. Jeżeli nie otoczymy ich aktywną ochroną, dzikie kwiaty polne mogą już wkrótce podzielić los.

Tymczasem pomysł ratowania chwastów, nie tylko polnych (segetalnych) ale i łąkowych, zazwyczaj budzi dziś instynktowny sprzeciw dużej części osób uprawiających ziemię na większą skalę. Chwasty z definicji silnie konkurują o światło, wodę i sole mineralne z plonem (rośliną uprawną). Wiele z nich stanowi też „żywe rozsadniki” dla szkodników zwierzęcych czy chorobotwórczych drobnoustrojów, tym niebezpieczniejsze im bliżej spokrewnione z gatunkami udomowionymi np.: ognicha wobec rzepaku i kapusty; albo życica i perz wobec zbóż.

Co czeka rośliny marginalne

Przykłady wymarcia np. lepnicy nocnej czy dymnicy szerokodziałkowej, pokazują co czeka rośliny marginalne,
towarzyszące dziś zbożom, ziemniakom, wreszcie trawom i bobowatym z użytków zielonych, jeżeli nie udzielimy im azylu w specjalnych rezerwatach, nanołączkach, zielonych dachach oraz kwiatowych łąkach miejskich, może także ogródkach bioróżnorodności w ramach nowych ekoschematów? Warto darować im życie, skoro są nie tylko ładne, ale także ważne dla ratowania owadzich zapylaczy, pająków, ptaków śpiewających czy szczególnie bliskich wymarcia płazów.

Kiedyś kolorowa, podmokła łąka, pełna wężownika, kaczeńca czy firletki, głośna od kulików i czajek, z bujającymi w powietrzu błotniakami łąkowymi, budziła zachwyt letników z miast, ale nie dawała zysków rolnikom. Dlatego niemal wszędzie tego typu siedliska osuszano, zamieniając je w intensywnie użytkowane łąki kośne lub pastwiska, pola orne, czasem też stawy rybne, a nawet tereny pod zabudowę.

Agrorezerwaty i banki genów

Na szczęście w szerokiej debacie podnoszone są już głosy w imieniu obrony interesów chwastów. Podjęto zatem szereg działań dla ich ocalenia. Dla zabezpieczenia puli genowej archeofitów podsiewa się je w gospodarstwach biodynamicznych i ekologicznych, skansenach, muzeach (chociażby w Muzeum II Wojny w Gdańsku czy pod Zamkiem
Królewskim w W-wie) wreszcie zakłada dla nich specjalne agrorezerwaty. Gromadzi się je również w bankach genów, arboretach i ogrodach botanicznych. Ta grupa roślin dostarcza niezastąpionych gatunków jednorocznych upiększających nanołączki oraz łaki kwietne naszych miast i miasteczek.

Gatunki wymagające nadzoru

Ale nie każda roślina zielna, ożywiająca krajobraz wsi albo miejskiej łąki, wymaga ochrony. Mało tego! Szereg gatunków wymaga raczej nadzoru przed ucieczkami z upraw albo bezlitosnego usuwania ze środowisk półnaturalnych i naturalnych, szczególnie w dolinach rzecznych i/lub na terenie parków narodowych i rezerwatów. Listę takich niepożądanych przybyszów znaleźć można na stronach GDOŚ. Za tym niepokojącym trendem stoi wprowadzanie do ogrodów i pasów kwietnych gatunków inwazyjnych w Polsce, np. trojeści amerykańskiej. Podejmując dyskusję na ten temat, warto znać potrzebne terminy, pozwalające na rozróżnienie grup gatunków o odmiennych charakterach i historii.

Warto zapamiętać także następujące dane: chroniąc naturalne łąki możemy uratować co najmniej 218 ściśle chronionych gatunków zwierząt i 141 gatunków ściśle chronionych roślin naczyniowych rodzimych dla Polski. Niezwykły łąkowy ekosystem, którego podstawą są dzikie rodzime kwiaty, często nazywane właśnie chwastami, skrywa w sobie bogactwo bioróżnorodności, które musimy chronić zarówno przed rolnictwem przemysłowym, jak i przed porzuceniem.

Ważne pojęcia:

Archeofit to gatunek pochodzący spoza danego kraju (antropofit), który zadomowił się u nas prze epoką Wielkich Odkryć Geograficznych (umownie przyjmuje się 1482 lub 1500, pomijając wcześniejsze, transatlantyckie kontakty Fenicjan, Wikingów czy baskijskich wielorybników). Skoro archeofity zadomowiły się u nas tak dawno, nie stanowią też zwykle zagrożenia dla rodzimej przyrody to bywają uznawane za gatunki rodzime. Przez te kilka tysięcy lat stały się trudnym do zastąpienia elementem diety pożytecznych ptaków, owadów i ptaków, toteż część z nich zasługuje na ochronę. Byle z głową, by nie zachwaszczać upraw!

Relikt dawnych upraw to gatunek kiedyś uprawiany celowo, dziś spotykany w stanie zdziczałym na cmentarzach i koło siedzib ludzkich, zwykle ruin. Przymiotnik „dawnej” niekoniecznie oznacza tu „sprzed wieków” czy „z czasów starożytnych”. W przypadku niektórych gatunków jak ogromne, kaukaskie barszcze odnosi się do lat 80. XX wieku, kiedy to wciąż uprawiano te rośliny na paszę w PGR. Tak samo drzewa owocowe w głębi lasów gospodarczych i parków narodowych bywają pozostałością dawnych przesiedleń np.: akcji Wisła w Bieszczadach i wypędzenia Niemców z Ziem
Odzyskanych. Nie wszystkie relikty dawnych upraw muszą być na każdym, krajowym stanowisku gatunkami obcymi. Część z nich rośnie dziko na odpowiednich stanowiskach pierwotnych, w inne miejsca zaś trafiła śwadomie dzięki człowiekowi. Dotyczy to choćby barwinka zwyczajnego (rodzimego na zachodzie) oraz lulecznicy kraińskiej (rodzimej na południowym wschodzie kraju).

Ergazjofigofit to termin fachowy termin z zakresu geografii roślin, wciąż używany przez niektórych edukatorów by oszołomić odbiorców erudycją. Rozpowszechnione obecnie wersje „ergazjolipofit” czy „orgazmofigofit” to patrząc od strony językoznawczej kontaminacje (zmieszania) czyli błędne połączenia kilku słów zbliżonych pisownią i/lub brzmieniem. We współczesnych polskich słownikach darmo szukać jego starożytnego źródłosłowu, przypominamy go zatem. „Ergasia” to z greki koine „praca zarobkowa”. W Nowym Testamencie oznaczała zależnie od kontekstu albo „harówkę”, albo „działanie dla zysku, służenie mamonie niż Bogu”. W naszym, geobotanicznym kontekście odnosi się
do racjonalnej, intensywnej uprawy roli dla zysku. „Figo” to mocno spolszczone, łacińskie „fugo, fugare” – uciekać, w tym wypadku uciekać z uprawy czyli dziczeć. „Fit” to znowu pożyczka z greki, skrót od „phyton” – roślina

Dziś jedną z ważniejszych dat dla globalnego ruchu ochrony środowiska jest 20 marca, czyli World Rewilding Day. Uznany i obchodzony przez organizacje przyrodnicze na całym świecie, jest okazją do podkreślania roli, jaką rewilding (renaturyzacja) pełni w procesie zwiększania bioróżnorodności i odbudowy ekosystemów.

Mniej człowieka, więcej Natury

Upraszczając: rewilding polega na zwracaniu przyrodzie terenów, które zostały jej odebrane i przekształcone przez działalność człowieka. Idea rewildingu obejmuje różne działania: począwszy od usuwania barier (jak groble i zapory, które przeszkadzają w naturalnym przepływie wody) czy reintrodukcji lub wzmacniania populacji kluczowych dla danego obszaru gatunków roślin i zwierząt. Istotnym aspektem jest także minimalizacja ingerencji człowieka, tak aby maksymalnie ograniczyć wpływ jego działalności na równowagę danego ekosystemu. Na powrót oddając kontrolę przyrodzie, rewilding wspiera proces odbudowy naturalnych związków międzygatunkowych, zapewniając wzrost bioróżnorodności i przywrócenie siedlisk ich pierwotnym mieszkańcom.

Rewilding łąki

Wyjątkowym, półnaturalnym ekosystemem, który także należy objąć działaniami rewildingowymi, jest ekosystem łąkowy. W każdym przypadku jego stan zależy od tego, jak obszar jest wykorzystywany przez rolnictwo. Bez działania człowieka, łąki szybko zarosłyby lasem zgodnie z procesem naturalnej sukcesji. Tymczasem przeciętnie na wiejskiej łące kośnej możemy spotkać aż do 60 gatunków roślin naczyniowych, a na zmiennowilgotnych łąkach parków narodowych i krajobrazowych liczba ta sięga nawet 180 gatunków.

Jednak aby łąki były ostojami bioróżnorodności, potrzebna jest im nasza pomoc. Odpowiednio prowadzony wypas, mądre koszenie oraz zaniechanie stosowania środków chemicznych to najważniejsze elementy, na których opiera się łąkowy rewilding. W ślad za tymi działaniami idą przywracanie siedlisk i gatunków, które naturalnie przynależą do otwartych terenów.

Wspólne działanie ma sens, czyli #HopeIntoAction

Motywem przewodnim tegorocznego World Rewilding Day jest zachęcające do działania hasło #HopeIntoAction. W dobie kryzysu klimatycznego i rosnącej świadomości zjawisk takich jak szóste masowe wymieranie gatunków, idea rewildingu jest odpowiedzią na pytanie, co możemy zrobić już teraz, aby powstrzymać i spróbować odwrócić negatywne procesy, których jesteśmy świadkami.

#HopeIntoAction #WorldRewildingDay

Wśród żyjących w bliskim otoczeniu człowieka gatunków zwierząt niewiele jest
stworzeń równie nietypowych jak kret europejski. Mimo że jest skryty i rzadko widywany, za
sprawą swojej podziemnej działalności trwale zapisał się w świadomości właścicieli działek i
ogrodów jako szkodnik. Choć opinia ta wydaje się uzasadniona, wbrew pozorom kret to
bardzo pożyteczne zwierzę.

Podziemny nie-gryzoń

Ten niewielkich rozmiarów ssak (długość ciała wynosi 10-17 cm) spędza większość
swojego życia pod ziemią, w czym pomaga mu szereg niecodziennych przystosowań. Nie jest
gryzoniem, jak się niekiedy uważa – należy do rodziny kretowatych z rzędu
ryjówkokształtnych. Niemal ciągłe przebywanie w ciemnościach nie wymaga od niego
polegania na zmyśle wzroku – ukryte pod futrem zredukowane oczy pozwalają jedynie na
rozpoznawanie natężenia światła – ma natomiast bardzo dobry węch. Jego słuch jest
wyczulony głównie na niskie częstotliwości, a włoski czuciowe na ogonie i pysku
umożliwiają mu wychwytywanie drgań. Nie posiada małżowin usznych, a osłonę kanałów
słuchowych zapewniają fałdy skórne. Z kolei jego dwuwarstwowe futro stanowi świetną
izolację przed wilgocią i chłodem, a sierść może układać się w kilku kierunkach, dzięki
czemu nie stawia oporu podczas poruszania się w ciasnych korytarzach. Przemieszczanie się
ułatwia także wydłużony, ryjkowaty pysk oraz brak wyodrębnionej szyi.

Będąc zwierzęciem żyjącym w glebie, kret ryje setki metrów podziemnych tuneli,
które tworzą złożoną sieć. W ciągu godziny potrafi wykopać nawet 15 m korytarza, co
zazwyczaj robi na głębokości od 10 do 50 cm. Pomagają mu w tym zwłaszcza
przypominające szufle krótkie przednie łapy zakończone zagiętymi pazurami. Zazwyczaj
korytarze mają średnicę 6 cm i łączną długość ok. 100 – 200 m, lecz mogą rozciągać się
nawet na 1 km. Powstały w ten sposób kompleks staje się obszarem, w którym kret spędza
zdecydowaną większość swojego trwającego od 2 do 4 lat życia. Zasadniczo korytarze dzielą
się na dwie części pełniące odrębne funkcje. Tunele położone bliżej powierzchni to tereny
łowieckie, gdzie kret poluje na różne bezkręgowce i drobne kręgowce. Drugi rejon
wykorzystuje z kolei jako swoje mieszkanie. Korzysta m. in. ze spiżarni, gdzie magazynuje
pokarm w postaci sparaliżowanych dżdżownic; żywi się nimi w okresie zimowym, którego
nie przesypia.

Kto pod kim dołki kopie?

Efekty działalności tego ssaka w połączeniu z niecodziennymi zwyczajami sprawiają,
że nierzadko postrzega się go negatywnie. Wśród ogrodników i działkowców przeważa opinia
o szkodliwości kretów, co skutkuje nawet ich tępieniem. Najbardziej widoczną szkodą, jaką
wyrządzają, są oczywiście kretowiska. Podczas kopania tuneli zwierzę musi pozbywać się
nadmiaru luźnej ziemi – w tym celu wyrzuca ją na powierzchnię tworząc charakterystyczne
kopce. Poza uszczerbkiem na estetyce trawników i rabat, rycie korytarzy może powodować
uszkadzanie korzeni roślin, na które kret natrafia na swojej drodze. Wreszcie, w skład jego
diety wchodzą dżdżownice, które spulchniają i napowietrzają glebę.

Warto jednak spojrzeć na krety z innej perspektywy i zwrócić uwagę na pozytywne
aspekty ich działalności. Kopanie tuneli wspomaga napowietrzanie gleby i rozbijanie jej
zwartej struktury. Ma to szczególne znaczenie na terenach zmienionych przez człowieka,
zwłaszcza w miastach, gdzie twardszy grunt utrudnia roślinom zapuszczanie głęboko
sięgających, stabilnych korzeni. Luźna, napowietrzona ziemia, którą wyrzucają na
powierzchnię, znajduje zastosowanie w permakulturze. Ponadto, krety nie żywią się
wyłącznie pożytecznymi dżdżownicami – zjadają również inne bezkręgowce, z których wiele,
jak np. ślimaki i larwy chrząszczy, bywa prawdziwą zmorą ogródków. Oprócz tego polują też
czasem na drobne kręgowce jak żaby czy jaszczurki.

Rola kreta w ekosystemie

Jak widać, nawet zwierzęta postrzegane przez nas jako szkodniki mają swoje miejsce i zadania.
Rola kreta w ekosystemie jest istotna! Choć na pierwszy rzut oka widzimy jedynie negatywne skutki jego
działalności, to obecność kreta ma także pozytywne strony. Nie bez powodu zwierzę to jest
objęte prawną ochroną, nawet jeśli tylko częściową. W myśl tych zasad można pozbyć się go
z terenu posesji, jednak lepiej sięgnąć wówczas po humanitarne metody. Najprościej
spróbować je przepłoszyć oddziałując na jego słuch czy węch za pomocą ultradźwiękowych
odstraszaczy bądź nieprzyjemnych dla niego zapachów wydzielanych przez różne rośliny, np.
czosnek, bazylię, aksamitkę czy rącznik. Cenniejsze rośliny można dodatkowo otoczyć siatką
wkopaną w ziemię. Gdy to zawiedzie, można kupić specjalne pułapki żywołowne. Niezwykle
ważne jest, aby pamiętać o kontrolowaniu ich co kilka godzin, gdyż szybki metabolizm
niewielkich ssaków sprawia, że nawet 6-8 godzin bez jedzenia może skończyć się ich
śmiercią. Schwytane zwierzęta trzeba wypuścić kilkaset metrów od terenu ogrodu, by mieć
pewność, że nieproszony gość nie powróci.

Następnym razem, gdy natrafimy na kretowisko, zanim sięgniemy po pułapki i trutki,
zastanówmy się nad tym, czy nie warto jednak wykazać się wyrozumiałością. Pozbywając się
kretów możemy stracić więcej niż zyskać.

Autorzy: Gabriela Krogulec, Mateusz Tracz

BIBLIOGRAFAhttps://www.ekologia.pl/wiedza/zwierzeta/kret-europejski

https://www.ekologia.pl/wiedza/zwierzeta/kret-europejski

https://przydomu.pl/pl/blog/kret-w-ogrodzie-trudna-ale-potrzebna-przyjazn-
1615374528.html

https://www.nationalgeographic.com/animals/mammals/facts/moles

https://www.tygodnik-rolniczy.pl/wies-i-rodzina/ogrod/kret-w-ogrodzie-jak-pozbyc-sie-
niechcianego-goscia-2377764

https://hartley-botanic.com/magazine/801409421-moles-can-benefit-gardeners/

Motyle bywają nie tylko pożyteczne i urocze. Są także stosunkowo proste w hodowli, o ile zna się
nieźle ich biologię. I posiada dość cierpliwości! W XIX i XX wieku amatorska hodowla motyli była popularnym hobby. Nawet małe szkoły podstawowe miały niekiedy wspaniałe owadzińce, gdzie uczniowie pod okiem nauczycieli studiowali życie łuskoskrzydłych. Wydawano specjalne poradniki dla młodzieży, ponownie dziś poszukiwane. Zbieranie żywych motyli wydatnie przyczyniło się do zaniku szeregu gatunków. Nawet dziś, w trzeciej dekadzie XXI wieku, w środku Europy pozostaje problemem. Współcześni kłusownicy zawzięli się w latach 90. XX w. m.in. na strzępotka edypusa z Chełmskich Torfowisk Węglowych. Doprowadzili też do wymarcia ostatnich, polskich populacji skalnika bryzeidy (ostatnie okazy obserwowano na „Górze Rzepce” w 2004 r.).

Nie tylko niepylak apollo

Polscy uczeni i aktywiści podejmowali szereg prób odbudowy fauny krajowej. Najlepiej znane ogółowi
społeczeństwa pozostaje wzmocnienie populacji niepylaka apolla w Sudetach i Karpatach. W
Małopolsce przywracano naszej faunie m.in. kraśnika rzęsinowca oraz skalnika driadę. To w Polsce
odłowiono w latach 90. modraszki telejusy i nausitousy wykorzystne do udanej odbudowy tych
gatunków w krajach Beneluksu. Bywały samowolne restytucje chociażby zygzakowaca kokornakowca
na naszym Śląsku Cieszyńskim.

Zdaniem prof. M. Sielezniewa wskazana, a przynajmniej dopuszczalna byłaby starannie
przygotowana, zgodna z prawem, akcja restytuowania u nas takich rzadkości jak: skalnik bryzeida,
modraszek damon oraz górówka sudecka. Nie możemy liczyć bowiem, że owady te do nas wrócą, jak
choćby przestrojnik titonus do Niemiec czy pasyn debrak na polską część Pogórza Przemyskiego.

Kraśnik rzęsinowiec *(Zygaena carniolica)*

Skalnik bryzeida

Skalnik bryzeida Chazara briseis pozostaje najczęstszy wokół Morza Śródziemnego i Czarnego, w płn.
Afryce, Azji Mniejszej i płd. Europie. Do niedawana posiadał szereg reliktowych, rozproszonych
stanowisk dalej na północy, od Jury Szwabskiej w Niemczech przez Czeski i Słowacki Kras, skarpy
wiślane Kazimierza Dolnego, Jurę Krakowsko-Częstochowską i Wyżynę Małopolską, po szwedzką
Skanię włącznie. Od lat 70. zeszłego stulecia ustępuje z Europy Zachodniej i Środkowej. W Polsce
najdłużej chyba utrzymała się w dawnym kamieniołomie, a dziś rezerwacie przyrody nieożywionej
„Góra Rzepka”. Bryzeidy to motyle niemal tak długowieczne jak cytrynki czy pawie oczka. Dość
wspomnieć, że samice przystępują do znoszenia jaj dopiero kilka tygodni po przeobrażeniu się. Z
białawych, beczułkowatych jajeczek wylęgają się gąsieniczki, żywiące się źdźbłami traw od super
rzadkich ostnic przez częstsze u nas wiechliny, kostrzewy i stokłosy. Żerują nocami, śpiąc w dzień, by
uniknąć upałów. Na tym etapie życia także zimują, podobnie jak inne miłośniczki traw, bardziej
zimnolubne górówki. Formy dorosłe preferują fioletowe i malinowe kwiaty z rodziny astrowatych,
rozmaite ostrożenie, sierpiki i bylinowe chabry.

Modraszek damon

Modraszka damona Polyommatus damon nie widziano u nas od kilku dekad. Rozmieszczenie posiada
dość zbliżone do bryzeidy. Również trzymał się najcieplejszych i najsuchszych okolic kraju jak
Ponidzie. Występowało tylko jedno pokolenie roczne. Zimowały jaja lub gąsieniczki. Larwy żerowały
na ziołach z rodziny motylkowatych, zwykle sparcetach, rzadziej lucernie. Jak wiele innych
modraszków także damon był na tym etapie życia chroniony, ale i dojony przez mrówki z rodzajów:
rudnica Formica oraz wścieklica Myrmica. Część gąsienic trafiała w głąb mrowiska i tam się
przepoczwarczała. Błękitny nalot z wierzchu skrzydeł odróżnia damona od bardzo podobnego z
wyglądu, preferencji siedliskowych i rozmieszczenia geograficznego modraszka gniadego P. ripartii,
dziś krańcowo nielicznego w Polsce. Reintrodukcje tych „wilkołaków owadziego świata” –
modraszków są trudne ale wykonalne. Angielskie sukcesy i porażki na tym polu przedstawia m.in.
podręcznik biologii konserwatorskiej Pullina dla uczelni przyrodniczych. Powodzenie takich akcji
wymaga znajomości konkretnych gatunków mrówek, optymalnej wysokości runi na łące lub
pastwisku, jak i warunków panujących w samym mrowisku.

Górówka sudecka

Górówkę sudecką (kniejowca sudeckiego) Erebia sudetica obserwowano w Polsce w Górach Bialskich
do 1976 r., a potem pojedyncze (może tylko przyniesione wiatrem?) okazy w Masywie Śnieżnika w
latach 2001 i 2006. Gąsienice tego motyla żerują na trawach (zwykle śmiałku pogiętym i kostrzewie
niskiej) ze śródleśnych polan, hal, skrajów szos i dróg przeciwpożarowych. Osobliwością całego
rodzaju Erebia jest zimowanie w stadium gasienicy, nie zaś poczwarki lub jaja, zjawisko rzadkie u
motyli dziennych.

Polskie motyle lecą w świat

Z drugiej strony polskie populacje przeplatki atalii i perłowca malinowca – jako wciąż znacznie
liczniejsze i słabiej zagrożone wymarciem od populacji z państw ościennych – mogłyby stać się
źródłem osobników do wzmocnienia bdź odtworzenia pewnych stanowisk na zachodzie Europy.

Przeplatka atalia (Melitaea athalia)

Pamiętajmy jednak, by nie dokonywać samowolnych restytucji! Takie akcje mogą bardziej zaszkodzić
niż pomóc krajowej faunie motyli. Samo tworzenie amatorskiej hodowli gąsienic rzadkich gatunków
może wyniszczyć do reszty naturalne populacje, i bez tego zagrożone zmianami klimatu, zanikiem
dogodnych siedlisk czy ekspansą inwazyjnych roślin jak amerykańskie nawłocie. Nie zapominajmy o
ryzyku przeniesienia chorób i pasożytów owadów do innych populacji, tudzież o groźbie
zmarnowania bezcennych zasobów genowych.

W ostatnich latach dużą popularnością cieszą się programy masowych nasadzeń, często realizowane przez korporacje w ramach strategii ESG. Tymczasem badania wyraźnie pokazują, że sadzenie drzew na dużą skalę ma niewielki sens w kontekście walki ze zmianami klimatu, a w wielu przypadkach tworzy kolejne problemy dla środowiska naturalnego. Jakie błędy popełniamy i jakie alternatywy mamy, aby chronić cenną bioróżnorodność i ograniczyć emisję gazów cieplarnianych?

Ważne usługi ekosystemowe

Nie ma wątpliwości co do tego, że drzewa świadczą ważne usługi ekosystemowe: magazynują duże ilości dwutlenku węgla i produkują niezbędny nam do życia tlen. I chociaż bezdyskusyjnie odgrywają ważną rolę w ochronie bioróżnorodności nie znaczy to, że ich masowe nasadzenia służą powstrzymywaniu zmian klimatycznych. Nieprzemyślane, często tworzone z myślą o wizerunku lub korzyściach finansowych fundatorów zalesianie, przynosi zdecydowanie więcej szkody, niż pożytku.

Dobrym przykładem tego typu projektu jest największy las posadzony przez człowieka w Izraelu, czyli położony na południowych wzgórzach judejskich Yatir. Zlokalizowany na terenie pustyni Negew, został zasadzony w celu ochrony gleby przed erozją, zwiększenia retencji wody oraz zalesienia pustynnego obszaru. Składa się głównie z gatunków drzew takich jak dęby tureckie, sosny alepskie i sosny czarne. Las Yatir jest także miejscem badań nad zalesianiem pustyni i jego wpływem na lokalne środowisko. Niestety, najnowsze wyniki dowodzą, że założenia przyświecające jego twórcom w dużej mierze okazały się błędne. Pierwotnie las Yatir miał magazynować wodę i dwutlenek węgla, oraz hamować ekspansję pustyni. Okazuje się jednak, że ponad 4 miliony drzew rosnących w jego obrębie faktycznie przyczyniają się do podnoszenia temperatury ziemi. Jak to możliwe?

Monokultury i gatunki inwazyjne: problemy

Kolejnym problemem w przypadku masowych nasadzeń jest dobór wprowadzanych gatunków, niestety nadal często obcych dla danej lokalizacji. Podobne błędy mogą słono kosztować, co pokazuje przyklad z Południowej Afryki, gdzie wprowadzony w ten sposób, obcy gatunek akacji w szybkim tempie zaczął dominować nie tylko tereny, na których przeprowadzono kontrolowane nasadzenia. W efekcie nie osiągnięto więc pierwotnie założonych celów w kontekście walki ze zmianami klimatu, dodatkowo powodując konieczność drogiej i żmudnej walki z gatunkiem inwazyjnym. Ponadto, projekty masowych nasadzeń zakładają często tworzenie ogromnych monokultur. Ich obszary, z punktu widzenia ochrony bioróżnorodności, mają często ubogi, a wręcz ‘pustynny’ charakter. Monokultury są mało odporne na choroby i szkodniki, a także magazynują zdecydowanie mniej dwutlenku węgla niż lasy stanowiące dojrzałe ekosystemy, pełne połączeń pomiędzy współistniejącymi w ich ramach, licznymi gatunkami.

Aspekty społeczne i konsekwencje dla lokalnych społeczności

A co z aspektem społecznym podobnych inwestycji? Lokalne społeczności w wielu miejscach na świecie doświadczają dziś paradoksalnej sytuacji, w której otaczające je dojrzałe lasy podlegają wycince, podczas gdy kolejne tereny są przejmowane przez korporacje, wprowadzające na nich masowe nasadzenia. Za taki stan rzeczy odpowiadają często absurdalne z punktu widzenia przyrody regulacje prawne. Przykłądowo mieszkańcy Kostaryki otrzymują rocznie 125$ subwencji za każdy hektar przeznaczony pod nowe nasadzenia, podczas gdy ochrona już istniejących ekosystemów (mających szansę na naturalną regenerację) przynosi im jedynie 39$ rocznie. Takie różnice, szczególnie w krajach słabiej rozwiniętych, w znaczący sposób przyczyniają się do degradacji środowiska naturalnego na rzecz leśnej ‘produkcji’.

Podsumowując: dziś możemy z całą pewnością stwierdzić, że masowe nasadzenia drzew nie rozwiązują problemów związanych ze zmianami klimatycznymi. Szkodzą bioróżnorodności, często zajmując miejsce dojrzałych lasów. Rokrocznie z różnych przyczyn (m.in. wycinka czy coraz powszechniejsze pożary) znika z powierzchni Ziemi znika około 10 miliardów drzew, których nie zastąpią szkółki pełne sadzonek czy monokultury. Dodatkowo, wprowadzanie nowych nasadzeń zawsze wiąże się z kosztami ekologicznymi, nakładami finansowymi i czasem, który poświęcają na pracę ludzie zaangażowani w ich tworzenie.

Naturalna regeneracja lasów

Tymczasem najbardziej efektywne z punktu widzenia środowiska, ekonomii i gospodarowania zasobami ludzkimi rozwiązanie mamy na wyciągnięcie ręki. Leśne ekosystemy to złożone struktury, które, pozostawione w spokoju, nie tylko posiadają zdolność do autoregeneracji, ale także same dążą do swojej ekspansji. Naturalna regeneracja lasów to proces, w którym las odbudowuje się i odnawia bez interwencji człowieka. W tym procesie drzewa, rośliny i inne składniki ekosystemu samorzutnie rosną i rozwijają się we własnym sąsiedztwie i w miejscach, gdzie wcześniej doszło do zniszczenia lasu przez np. pożary, huragany, wiatr, czy wycinanie drzew.

Naturalna regeneracja lasów odgrywa kluczową rolę w przywracaniu różnorodności biologicznej oraz zachowaniu stabilności ekosystemów leśnych. Pomaga również w odbudowie środowiska naturalnego i zmniejszeniu negatywnego wpływu człowieka na środowisko, jednocześnie nie pochłaniając cennych zasobów, jak dzieje się to w przypadku wprowadzania nowych, masowych nasadzeń.

Materiał na podstawie publikacji The Guardian.

Świat potrzebuje więcej energii, jednak paliwa kopalne się wyczerpują. Niektóre formy pozyskiwania energii odnawialnej chronią klimat ale szkodzą różnorodności biologicznej. Przykładowo hydroenergetyka niesie zagładę rybom wędrownym, sprzyja też zakwitom glonów. Farmy wiatrowe mogą zabijać ptaki i nietoperze. Panele fotowoltaiczne i wiatraki można produkować, a potem utylizować metodami zrównoważonymi albo sposobami mocno szkodliwymi dla dzikiej przyrody i rdzennych ludów. Biopaliwa są odnawialne, ale ich produkcja może zagrażać bezpieczeństwu żywnościowemu, dzikim zapylaczom albo innym organizmom. Pisaliśmy już o greenwashingu korporacji pustoszących przyrodę Świętokrzyskiego parku narodowego pozorem zeroemisyjności: https://kwietna.org/2024/02/05/jak-powstrzymac-korporacje-przed-niszczeniem-przyrody/

Pora omówić skrótowo związki fotowoltaiki z bioróżnorodnością terenów wiejskich Europy.

Farmy fotowoltaiczne a zapylacze

W UE i GB prowadzi się coraz więcej prac nad wpływem farm fotowoltaicznych na różnorodność roślin oraz zapylaczy. Blaydes i in. (2021) podsumowali wyniki dziesiątek badań szczegółowych. Przeważają doniesienia o pozytywnym wpływie paneli na gruntach ornych na różnorodność kwiatów odwiedzanych przez owady, a co za tym idzie najważniejszych grup dzikich zapylaczy. Niemal 80% artykułów naukowych przemawia za korzyściami z paneli dla rozmaitych grup owadów, szczególnie: trzmieli, pszczół miodnych i samotnych, bzygowatych, motyli oraz całych zgrupowań zapylaczy. Godne uwagi, że prac poświęconych pszczole miodnej jest znacznie mniej od analiz poświęconych mniej znanych laikom, a znacznie silniej zagrożonych dzikich zapylaczy.

Mimo to nie brak dowodów (znaleziono co najmniej 9 takich badań), że farmy fotowoltaiczne mogą w pewnych okolicznościach szkodzić różnorodności dzikich zapylaczy albo nie wywierać na nią żadnego wpływu. Być może dla insektów ważniejsze od samej obecności solarów będą skład gatunkowy flory oraz konkurencja między różnymi gatunkami owadów? Widać to na przykładzie trzech bardzo podobnych gatunków motyli-przestrojników (p. trawnika Aphantopus hyperantus, titonusa Pyronia tithonus oraz p. wielkiego Maniola jurtina), bytujących na farmie fotowoltaicznej obsianej rodzimym dla Europy Zachodniej, acz inwazyjnym w Polsce powojnikiem pnącym Clematis vitalba. Wszystkie trzy to średniej wielkości motyle dzienne o maskującym, brązowym ubarwieniu, preferujące siedliska nasłonecznione (przydroża, ugory, łąki miejskie), w tym ruderalne, mocno zmienione przez człowieka. Obfitość powojnika na instalacji PV wyraźnie sprzyjała titonusom, natomiast szkodziła przestrojnikom wielkim i trawnikom.

Farmy FV a ptaki

Wpływ farm PV na ptaki tradycyjnego krajobrazu rolnicznego przebadano ostatnio na Słowacji – Jarčuška i in. 2024. Okazuje się, że w warunkach intensyfikacji rolnictwa (komasacji pól, likwidacji siedlisk marginalnych i tradycyjnie użytkowanych, dalszej mechanizacji, intensywnego nawożenia i oprysków) instalacje PV raczej pomagają wielu przedstawicielom awifauny. Dotyczy to zwłaszcza gatunków owadożernych, żerujących na powierzchni ziemi oraz gniazdujących w runi, a nie na drzewach, słupach lub budynkach. Pocieszające, że słowackie PV na gruntach ornych stały się ostojami ptaków tradycyjnego, wiejskiego krajobrazu mimo, że tworzono je wyłącznie z myślą o maksymalizacji zysków z produkcji prądu, a nie braku negatywnych oddziaływań na ornitofaunę. Byłoby jeszcze lepiej gdyby podjęto pewne działania dla dobra ptaków np.: wprowadzono budki lęgowe, dosiano rodzime słowackie zioła o nasionach szczególnie wartościowych dla ziarnojadów, założono obok wiatrochrony lub laski kieszonkowe oparte o krajowe drzewa i krzewy, atrakcyjne jako miejsca gniazdowania czy źródła pokarmu. W przyszłości trzeba koniecznie zbadać, czy instalacje PV nie bywają swego rodzaju pułapkami ekologicznymi? Zwłaszcza podczas migracji jesiennych i wiosennych, albowiem pozostają dłużej wolne od śniegu? Czy lęgi ptaków na panelach PV oraz pod nimi są równie bezpieczne jak na tradycyjnie użytkowanych polach ornych, ugorach i zakrzaczeniach śródpolnych?

Wpływ farm fotowoltaicznych na nietoperze

Jak dotąd przeprowadzono niewiele obserwacji na wpływem farm fotowoltaicznych na nietoperze. Zdaniem Tinsley i in. (2023) panele zaszkodziły sześciu z ośmiu poddanych analizie gatunków lub grup gatunków tych latających ssaków. Badania polegały na rejestracji odgłosów nietperzy aktywnych na terenach otwartych oraz na granicach farm – żywopłotach, stanowiących w pd-zach. Anglii główne siedliska (schronienia dzienne, lęgowiska) wielu gatunków nietoperzy. Kontrolę stanowiły farmy bez paneli o możliwie zbliżonym mikroklimacie, żywopłotach i pokrywie roślinnej. Panele fotowaltaiczne nie wywierały dostrzegalnego wpływu na bogactwo gatunkowe nietoperzy. Wpływały jednak i to szkodliwie na aktywność tych rzadkich i chronionych ssaków. Na obszarach instalacji PV była mniejsza była u karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus i borowców Nyctalus spp. Blisko żywopłotów ujawniał się negatywny wpływ fotowoltaiki głównie na aktywność mroczków późnych Cnephaeus serotinus i nocków Myotis spp., natomiast na terenach otwartych PV bardziej szkodziła gackom Plecotus spp. oraz karlikom drobnym Pipistrellus pygmaeus.

Energia przyjazna dzikiej przyrodzie

Nie da się zbudować nowoczesnego miksu energetycznego bez farm PV. Należy jednak tworzyć je racjonalnie, w sposób możliwie przyjazny dzikiej przyrodzie. Projekty inwestycji fotowoltaicznych należy uwzględniać w ocenach oddziaływania na środowisko. W razie konieczności należy albo zmieniać lokalizację, albo wdrażać niezbędne kompensacje przyrodnicze. Już teraz można zaproponować szereg działań, promowanych od dawna choć z innych powodów, przez Fundację Kwietna/BeeWild oraz naszych partnerów. Należy przede wszystkim ratować siedliska marginalne i tworzyć nowe, zatem: chronić dawne miedze, siać nowe pasy kwietne, zakładać sandaria, tworzyć nowe remizy, parki kieszonkowe, strefy buforowe cieków oraz żywopłoty z rodzimych gatunków drzew i krzewów. Szczególnie wskazane będą gatunki o wielkim znaczeniu biocenotycznym i dla owadzich zapylaczy, i dla ptaków jak kalina koralowa i kruszyna na grunty podmokłe, berberys zwyczajny i dereń świdwa na świeże, a rodzime dzikie róże (rdzawa i szypszyna) na gleby suche.

Źródła:

Blaydes, H., Potts, S. G., Whyatt, J. D., & Armstrong, A. (2021). Opportunities to enhance pollinator biodiversity in solar parks. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 145, 111065. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1364032121003531

Jarčuška, B., Gálffyová, M., Schnürmacher, R., Baláž, M., Mišík, M., Repel, M., … & Krištín, A. (2024). Solar parks can enhance bird diversity in agricultural landscape. Journal of Environmental Management, 351, 119902. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301479723026907

Tinsley, E., Froidevaux, J. S., Zsebők, S., Szabadi, K. L., & Jones, G. (2023). Renewable energies and biodiversity: Impact of ground‐mounted solar photovoltaic sites on bat activity. Journal of Applied Ecology, 60(9), 1752-1762. https://besjournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/pdfdirect/10.1111/1365-2664.14474

Czyli kilka słów o Orange Polska i Świętokrzyskim Parku Narodowym.

W ostatnim czasie w internecie wywiązała się ciekawa dyskusja dotycząca bioróżnorodności na terenie farm fotowoltaicznych. Czy można tak zaprojektować układ paneli i ich konstrukcję, aby wspierać owady, ptaki i małe zwierzęta? Na to pytanie odpowiemy w innym poście, a tymczasem jedno jest pewne: żaden park narodowy nigdy nie będzie dobrym miejscem dla takich inwestycji, z założenia będąc cennym przyrodniczo terenem, w który nie należy ingerować cokolwiek tam budując.

Z takimi planami jednej z korporacji przyszło nam jednak mierzyć się dzisiaj. Kiedy tydzień temu dotarły do nas materialy opublikowane przez Stowarzyszenie MOST, a traktujące o skandalicznych planach Orange Polska na stworzenie farmy fotowoltaicznej na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego, postanowiliśmy niezwłocznie podjąć odpowiednie działania. Jak udało nam się ustalić, Burmistrz Miasta i Gminy Bodzentym, pomimo kompetencji wystarczających, aby zablokować inwestycję, nie zdecydował się na podobny krok. Zamiast tego, zalecił sporządzenie projektu decyzji o warunkach zabudowy. zapewne licząc na odmowę uzgodnienia go przez choćby Dyrektora Świętokrzyskiego Parku Narodowego, co oczywiście miało miejsce w niedługim czasie.

Gmina Bodzentyn

Ustawa o ochronie przyrody a inwestycje w parkach narodowych

Otrzymując informację o braku uzgodnienia decyzji przez Dyrektora Świętokrzyskiego Parku Narodowego, Orange Polska przeszła do podważania uzasadnienia odmowy oraz wyszukiwania wad natury prawnej, nie oglądając się na szczegółowe ekspertyzy przyrodnicze, wykonane przez pracowników parku.

Jednak to działania Orange są niezgodne z prawem, co zamierzamy udowodnić, powołując się na Ustawę o ochronie przyrody, która w art. 15 ust.1 wskazuje na zakaz budowy lub przebudowy obiektów budowlanych i urządzeń technicznych na terenie parku narodowego. Nie ma przy tym znaczenia do jakiego rodzaju zabudowy planowana inwestycja należy oraz czy należy do inwestycji mogących znacząco wpłynąć na środowisko, chociaż w tym konkretnym przypadku należy wyraźnie podkreślać, że mamy do czynienia z niezwykle cennym przyrodniczo terenem. Potwierdzają to zarówno szczegółowe ekspertyzy wykonane przez pracowników Świętokrzyskiego Parku Narodowego, jak i niezależnych ekspertów z dziedziny lepidopterologii.

Cenne siedliska chronionych gatunków motyli

Realizacja inwestycji, jeżeli dojdzie do skutku, zdewastuje siedliska dwóch prawnie chronionych gatunków motyli (czerwończyk nieparek Lycaena dispar oraz przeplatka aurinia Euphydryas aurinia) Czerwończyk nieparek jest gatunkiem „naturowym”, wskaźnikowym dla obszarów Natura 2000. O ile czerwończyk nieparek nie jest gatunkiem rzadkim w skali kraju, to przeplatka aurinia ma status EN, czyli należy do gatunków wysoko zagrożonych wymarciem w niedalekiej przyszłości, przy czym populacja świętokrzyska należy do 3 głównych i izolowanych populacji w Polsce, obok Polesia Lubelskiego i Puszczy Białowieskiej (gdzie również występuje w obrębie parków narodowych). Za główną przyczynę wymierania tego gatunku uznaje się zmianę charakteru środowisk, co niewątpliwie nastąpiłoby w wyniku inwestycji. Dodatkowo wartym zauważenia jest fakt, że stanowisko obu gatunków ma charakter izolowany, a co za tym idzie jakiekolwiek działania niezgodne z wytycznymi dla utrzymania stanu obecnego może wpłynąć na wymarcie gatunków. Zdolność do migracji w przypadku przeplatki aurini jest mocno ograniczona, a najbliższe populacje znajdują się w odległości ponad 15 kilometrów, co z uwagi na brak ciągłości siedlisk, jest odległością niemożliwą do przebycia.

Przeplatka aurinia (gatunek wysoko zagrożonym wyginięciem)

Orange Polska w złym świetle

Nie wiadomo, czy podjęte przez Orange Polska działania wynikają z braku świadomości o sile art. 15 ust. 1 Ustawy o ochronie przyrody, złej woli czy innych powodów, jednak każda z tych opcji stawia firmę w bardzo niekorzystnym świetle. Ponadto istnieje obawa, że działania Orange Polska mają na celu stworzenie precedensu, na który powoływali się będą kolejni inwestorzy planujący swoje działania na terenach cennych przyrodniczo.

Aby temu zapobiec, złożyliśmy oficjalne pismo do Minister Klimatu i Środowiska, Pauliny Henning-Kloski, licząc na jej wsparcie i zablokowanie inwestycji, która nie tylko oznaczałaby koniec cennych przyrodniczo siedlisk motyli w Świętokrzyskim Parku Narodowym, ale najpewniej byłaby jedynie wstępem do kolejnych realizacji, w których zyskać mogą jedynie zorientowane na zyski finansowe korporacje.

Będziemy na bieżąco informować o rozwoju sytuacji.

Zbliża się uchwalenie Unijnego Rozporządzenia o Odtwarzaniu Przyrody (nag. Nature Restoraton Law, NRL). 29 listopada Parlament Europejski zatwierdził rezultaty negocjacji trójstronnych z Radą i Komisją Europejską. Następnym krokiem będzie głosowanie plenarne w Parlamencie Europejskim (prawdopodobnie w marcu przyszłego roku). Wreszcie nastąpi oficjalne przyjęcie przez Radę UE zaakceptowanego przez Parlament rozporządzenia. W tej procedurze nie będzie już możliwości poprawek do treści rozporządzenia. Kiedy nowe prawo zostanie ustanowione w formie rozporządzenia, to stanie się bezpośrednio wiążące dla państw członkowskich. Dla nas, miłośniczek i miłośników dzikiej przyrody, łąk, pasów kwietnych oraz ogrodów biocenotycznych najważniejsze są poniższe cele.

Odbudowa zasobów przyrodniczych: Odwrócenie spadku liczebności i kondycji dzikich zapylaczy do 2030 r.

Zapylacze, zwłaszcza owady zapylające, pełnią kluczową rolę w procesie zapylania roślin, co ma ogromne znaczenie dla zdrowego funkcjonowania ekosystemów, produkcji żywności i utrzymania różnorodności biologicznej. Poniżej przedstawiam kilka głównych powodów, dla których konieczne jest chronienie zapylaczy:

Produkcja żywności: Zapylacze, zwłaszcza pszczoły, trzmiele, motyle i niektóre inne owady, są niezbędne do zapylania wielu roślin uprawnych. Ponad 75% głównych gatunków roślin, które dostarczają ludziom żywność, wymaga zapylania przez owady. Bez skutecznego procesu zapylania wiele roślin nie byłoby w stanie wytworzyć owoców, nasion, a nawet warzyw.
Bioróżnorodność: Zapylacze przyczyniają się do bioróżnorodności poprzez zapylanie dzikich roślin. Wiele gatunków roślin zależy od owadów zapylających do rozprzestrzeniania się i tworzenia nowych populacji. To zjawisko wpływa na różnorodność flory i fauny w danym obszarze.
Zachowanie równowagi ekosystemowej: Zapylacze odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu równowagi ekosystemów poprzez wpływ na rozmieszczenie roślin i organizmów w danej przestrzeni. Są również istotne dla regulacji populacji szkodników roślin, co wpływa na zdrowie ekosystemu.
Zrównoważone rolnictwo: W przypadku rolnictwa, zapylacze są niezwykle ważne dla zrównoważonej produkcji żywności. Działa to również w interesie rolników, ponieważ poprawiają one plony i jakość upraw. Odpowiednia populacja zapylaczy pomaga w utrzymaniu równowagi w ekosystemie rolniczym.
Produkcja nasion: Wiele roślin, zwłaszcza tych, które są podstawowymi źródłami pożywienia, produkuje nasiona dzięki zapylaczom. Nasiona są kluczowe dla regeneracji roślin i utrzymania zdrowej populacji w przyrodzie.
Utrzymanie różnorodności genetycznej: Zapylacze przyczyniają się do utrzymania różnorodności genetycznej roślin poprzez skuteczne krzyżowanie się roślin i mieszanie różnych genotypów. To zjawisko jest kluczowe dla adaptacji roślin do zmieniających się warunków środowiskowych.

Ochrona zapylaczy staje się coraz ważniejsza w obliczu zagrożeń, takich jak utrata siedlisk, stosowanie pestycydów, zanieczyszczenie środowiska, a także zmiany klimatyczne. Bez tych istotnych usług ekosystemowych, ludzkość i inne formy życia na Ziemi stanęłyby przed wyzwaniami związanymi z utrzymaniem równowagi ekosystemów i produkcją żywności.

Dlatego już teraz warto zaopatrzyć się w mieszanki nasion, stworzone dla dobra trzmieli https://lakikwietne.pl/produkty/marki/beewild/laka-dla-trzmieli/

Odbudowa zasobów przyrodniczych: Odwrócenie spadkowego trendu ptaków tradycyjnego krajobrazu rolniczego

(ang. Farmland Bird Index, FBI), tak żeby w 2030 r. FBI miało 105% wartości z 2024 r., zaś w 2050 r. już 115%.

Ptaki krajobrazu rolniczego pełnią ważne funkcje w ekosystemach rolniczych, a ich ochrona przyczynia się do zrównoważonego rolnictwa i utrzymania różnorodności biologicznej. Poniżej przedstawiam kilka głównych powodów, dla których konieczne jest chronienie ptaków krajobrazu rolniczego:

Utrzymywanie równowagi ekosystemowej: Ptaki krajobrazu rolniczego są częścią złożonych łańcuchów pokarmowych. Działa to jako naturalny sposób na kontrolowanie i regulację populacji organizmów w ekosystemie rolniczym. Ich obecność może wpływać na zachowanie równowagi pomiędzy roślinami, owadami i innymi zwierzętami.
Kontrola populacji szkodników: Wiele ptaków krajobrazu rolniczego jest drapieżnikami szkodników rolniczych, takich jak owady, gryzonie czy ślimaki. Ptaki te pomagają w naturalnym kontrolowaniu populacji szkodników, co może zmniejszyć potrzebę stosowania pestycydów przez rolników.
Atrakcyjność krajobrazu: Obecność ptaków dodaje walory estetyczne krajobrazowi rolniczemu. Ponadto obserwacja ptaków może być atrakcyjną formą ekoturystyki, przynosząc korzyści lokalnym społecznościom.
Zapylanie roślin: Niektóre ptaki przyczyniają się do procesu zapylania roślin, co jest niezbędne dla produkcji owoców, nasion i innych roślinnych produktów w krajobrazie rolniczym.

W związku z tym ochrona ptaków krajobrazu rolniczego ma szeroki zakres korzyści, zarówno dla środowiska naturalnego, jak i dla ludzi, którzy zależą od zrównoważonych praktyk rolniczych. Wspieranie środowiska, w którym ptaki te mogą prosperować, jest istotnym elementem działań na rzecz ochrony bioróżnorodności i zrównoważonego rolnictwa. Nieocenioną pomocą w realizacji tego celu będzie zakładanie nowych pasów kwietnych https://pasykwietne.wordpress.com/author/karipadi/ jak również siew mieszanek dla ptaków https://lakikwietne.pl/produkty/marki/beewild/laka-dla-dzikich-ptakow/

Poprawa trendu dla następnych dwu, wybranych przez każde państwo członkowskie, wskaźników opisujących dobrostan terenów użytkowanych rolniczo (indeks motyli łąkowych, zawartość węgla w glebach mineralnych, udział terenów wiejskich z elementami zróżnicowanego krajobrazu). Łuskoskrzydłym i nie tylko im powinna spodobać się nasza kompozycja nasion https://lakikwietne.pl/produkty/marki/beewild/dla-motyli/

Odbudowa zasobów przyrodniczych: Zatrzymanie nadmiernej urbanizacji oraz utraty terenów zielonych netto w miastach do 2030 r.

Dzięki promocji błękitno-zielonej infrastruktury po 2030 r. ma się rozpocząć trend wzrostowy, aż do osiągnięcia „satysfakcjonującego poziomu” (jaki powinniśmy określić w Krajowym Planie Odbudowy Przyrody).

Zatrzymanie nadmiernej urbanizacji oraz utrata terenów zielonych netto w miastach jest istotne z kilku powodów, związanych zarówno z jakością życia ludzi, jak i zdrowiem ekosystemów miejskich. Oto kilka kluczowych powodów, dla których konieczne jest ograniczenie urbanizacji i utrzymanie zielonych obszarów w miastach:

Jakość życia mieszkańców: Zielone obszary w miastach, takie jak parki, ogrody publiczne i obszary rekreacyjne, przyczyniają się do poprawy jakości życia mieszkańców. Dostęp do przestrzeni zielonych sprzyja rekreacji, odpoczynkowi, a także poprawia zdrowie psychiczne i fizyczne.
Regulacja klimatu miejskiego: Tereny zielone absorbują światło słoneczne i pomagają w absorpcji ciepła, co przyczynia się do regulacji temperatury w mieście. Rośliny absorbują dwutlenek węgla i produkują tlen, co poprawia jakość powietrza.
Zatrzymanie wód opadowych: Zielone obszary działają jak naturalne obszary retencji, absorbując wodę deszczową i zmniejszając ryzyko powodzi. To przyczynia się do zrównoważonego zarządzania wodami opadowymi.
Bioróżnorodność: Zielone obszary są domem dla różnorodnych form życia, w tym roślin, ptaków, owadów i innych organizmów. Utrzymywanie bioróżnorodności w miastach jest ważne dla równowagi ekosystemów miejskich.
Ochrona zdrowia publicznego: Zielone tereny wspierają zdrowie publiczne poprzez poprawę jakości powietrza, redukcję poziomu hałasu i zapewnienie przestrzeni do aktywności fizycznej. To przyczynia się do zmniejszenia problemów zdrowotnych, takich jak choroby serca, otyłość i stres.
Zrównoważony rozwój urbanistyczny: Nadmierne zastosowanie betonu i urbanizacja bez zrównoważonego podejścia mogą prowadzić do problemów związanych z przegrzewaniem się miast, tzw. efektem wyspy ciepła, oraz utratą terenów zielonych. Zachowanie równowagi pomiędzy urbanizacją a zachowaniem obszarów zielonych jest kluczowe dla zrównoważonego rozwoju miast.
Odporność na zmiany klimatu: Zielone obszary mogą poprawić odporność miast na skutki zmian klimatu, takie jak ekstremalne temperatury, burze deszczowe i susze. Rośliny i gleba mogą działać jako naturalne filtry i regulatorzy, pomagając w dostosowaniu miast do zmieniających się warunków.

W związku z powyższymi korzyściami, wiele miast i społeczności dąży do zachowania i rozwijania terenów zielonych, a także do zrównoważonego planowania urbanistycznego, które uwzględnia potrzeby mieszkańców i ochronę środowiska. Ograniczenie nadmiernej urbanizacji i utrzymywanie terenów zielonych stanowi ważny krok w kierunku budowy bardziej zrównoważonych i przyjaznych dla ludzi miast.

O zieleni miejskiej więcej możecie przeczytać tu https://kwietna.org/tag/zielen-miejska/

Powszechna inwentaryzacja wszystkich siedlisk i gatunków „naturowych”

Inwentaryzacja ma objąć siedliska i gatunki z listy chronionych na mocy Dyrektywy Siedliskowej oraz Dyrektywy Ptasiej) w ciągu najbliższych 2 lat, w tym również poza ustanowionymi obszarami Natura 2000. Towarzyszyć im będzie ocena jakości płatów siedlisk oraz gatunków „naturowych”, celem wskazania jakim trzeba pomóc w pierwszej kolejności. Siedliskami „naturowymi” są liczne ekosystemy łąk i muraw np.: https://beewild.pro/murawy-kserotermiczne/ i https://beewild.pro/murawy-napiaskowe/ , poza tym młaki, hale górskie oraz słonawy, nawet tak nielubiane przez dawnych farmerów bliźniczyska.

Sporządzone zostaną mapy miejsc wymagających renaturyzacji wraz z oceną jakie powinny być „zasoby referencyjne” w skali kraju, oraz planem środków mających na celu przywrócenie miejsc/siedlisk do dobrego stanu. Będzie to niezbędne albowiem ww. dane oraz plan działań każde państwo członkowskie musi wykazać w Krajowym Planie Odbudowy Przyrody. Do 2030 r. Polska powinna wdrożyć środki mające na celu przywrócenie do dobrego stanu 30% niebędącego w dobrym stanie krajowego areału siedlisk przyrodniczych z zał. I Dyr. Siedliskowej, w pierwszej kolejności w obszarach Natura 2000, jak również odbudować 30% brakującego areału. Do 2040 r. odtworzone ma już być 60% siedlisk.

Skuteczna ochrona siedlisk „naturowych” przed degradacją ich stanu, również poza obszarami Natura 2000. Zezwolenia na przedsięwzięcia niszczące siedliska udzielane będą tylko wyjątkowo, dla nadrzędnych interesów celu publicznego związanych z obronnością, ewentualnie dla działań mitygujących zmiany klimatu albo usuwających skutki klęsk żywiołowych i katastrof przemysłowych, spowodowanych działaniem siły wyższej.

Odbudowa gleb organicznych (torfów)

Na blisko 330 tys. ha użytkowanych rolniczo trwałych użytków zielonych: łąk i pastwisk odtworzone zostaną torfowiska. W tym co najmniej 82 tys. ha zostanie znowu nawodnionych do 2030 r. Powierzchnia odtwarzanych torfowisk, w tym paludikultur rolniczych, osiągnąć do 147 tys. ha do 2040 r., zaś 183 tys. ha do 2050 r.

Odtwarzanie torfowisk ma znaczenie z punktu widzenia ochrony środowiska, bioróżnorodności, klimatu oraz zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi. Oto kilka kluczowych powodów, dla których odtwarzanie torfowisk jest istotne:

Magazynowanie węgla: Torfowiska są skutecznymi magazynami węgla. Torf, będący martwą materią roślinną, gromadzi ogromne ilości węgla organicznego. Odtwarzanie torfowisk przyczynia się do zatrzymywania dalszej utraty węgla do atmosfery, co pomaga w ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych.
Ochrona bioróżnorodności: Torfowiska są unikalnymi środowiskami, które stanowią dom dla wielu gatunków roślin, zwierząt i mikroorganizmów, które są dostosowane do specyficznych warunków torfowisk. Odtwarzanie torfowisk wspomaga ochronę i przywracanie miejscowej bioróżnorodności.
Rola w cyklach wodnych: Torfowiska odgrywają ważną rolę w regulacji cyklów wodnych. Są naturalnymi zbiornikami wody, absorbuje wodę deszczową i stopniowo ją uwalniając. Odtwarzanie torfowisk przyczynia się do poprawy retencji wody i zapobiegania ekstremalnym zjawiskom hydrologicznym, takim jak powodzie lub susze.
Łagodzenie skutków zmian klimatu: Zachowanie torfowisk jest kluczowe dla łagodzenia skutków zmian klimatu. Odtwarzanie torfowisk pomaga w zwiększaniu ich zdolności do magazynowania węgla, co ma pozytywny wpływ na globalne równowagi węglowe i zmniejszanie emisji gazów cieplarnianych.
Ochrona przed erozją gleby: Torfowiska pełnią funkcję naturalnych tam, utrzymując glebę w swoim miejscu. Odtwarzanie torfowisk może pomóc w zapobieganiu erozji gleby, utrzymując strukturę gleby i chroniąc ją przed utratą.
Źródło wody pitnej: Torfowiska są ważnym źródłem wody pitnej. Odtwarzanie torfowisk przyczynia się do utrzymania czystości i ilości wód gruntowych, które są istotne dla dostarczania wody pitnej oraz dla różnych ekosystemów wodnych.

W związku z powyższymi korzyściami, wiele projektów i inicjatyw skupia się na odtwarzaniu torfowisk, zarówno na poziomie lokalnym, jak i globalnym. Przywracanie torfowisk jest kluczowe dla zrównoważonego zarządzania środowiskiem, bioróżnorodnością oraz walki ze zmianami klimatu.

Niezbędna jest także natychmiastowa redukcja eksploatacji torfu, który jest tradycyjnie stosowany jako paliwo i materiał ogrodniczy.

**Do 2030 roku na blisko 330 tys. ha użytkowanych rolniczo trwałych użytków zielonych: łąk i pastwisk** odtworzone zostaną torfowiska.

Posadzenie w UE 3 miliardów drzew poza lasami gospodarczymi

Na ziemie polskie przypadnie niemal 230 mln sadzonek czyli ponad 75 tysięcy na gminę. Preferowane będą gatunki rodzime oraz biocenotyczne.

Warto zaopatrywać się już w nasiona gatunków krajowych, przyjaznych ptakom oraz dzikimi zapylaczom: https://lakikwietne.pl/produkty/marki/beewild/kwitnace-drzewa-i-krzewy/

Analogicznie do rolnictwa także leśnictwo musi wybrać sześć z siedmiu wskaźników odnoszących się do dobrostanu i pierwotności lasów dla jakich wykaże w 2030 r. trend poprawy. Są to: udział drzewostanów o zróżnicowanej strukturze wieku, łączność lasów (korytarze ekologiczne między nimi), węgiel organiczny w glebie leśnej i martwym drewnie, martwe drewno leżące, martwe drewno stojące, udział lasów z udziałem głównie, a najlepiej wyłącznie gatunków rodzimych oraz różnorodność gatunkowa drzew. Leśnicy muszą też doprowadzić do wzrostu liczby i poprawy dobrostanu ptaków, mierzonej indeksem pospolitych ptaków leśnych.

Wykorzystane źródła:

https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-15907-2023-INIT/en/pdf [06.12.2023]

https://www.europarl.europa.eu/cmsdata/279065/2023-11-29%20votes%20and%20roll-call%20votes.pdf [06.12.2023]

https://beewild.pro/prawo-odtwarzania-przyrody/ [06.12.2023]

WFOŚiGW Szczecin: Szkolny EkoOgród

Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie ogłasza nabór do programu „Szkolny EkoOgród”

Nabór skierowany jest do:

-szkół i przedszkoli z województwa zachodniopomorskiego

Zakres finansowania

– budowę lub modernizację i doposażenie całorocznych ogrodów edukacyjnych w elementy i materiały do edukacji ekologicznej,
– zakup elementów konstrukcyjnych ogrodów całorocznych,
– budowę ekologicznych info-kiosków,
– zakup małej architektury w tym: tablic informacyjnych, wiat, ławek, bram wejściowych,
– budowę nawierzchni, ścieżek edukacyjnych,
– budowę rabat, miejsc do wysiewu nasion, ogrodów przyszkolnych, łąk kwietnych,
– tworzenie i odnowienie zieleni – nasadzenia roślin wraz z przygotowaniem terenu pod nasadzenia.

Warunki finansowania

Budżet programu wynosi 1 mln zł. Maksymalna kwota dofinansowania to 150 tys. zł. Przedszkola i szkoły podstawowe z naszego województwa mogą w nim otrzymać dofinansowanie 90% kosztów kwalifikowanych na powstanie przy placówkach całorocznych ogrodów edukacyjnych/dydaktycznych.

Termin składania wniosków

Nabór wniosków ma charakter konkursowy poczynając od dnia 13 września 2023 r. do 9 października 2023 r.

Wszystkie informacje dotyczące tego naboru, w tym wzory wniosków do wypełnienia można znaleźć na stronach

Szkolny EkoOgród

’Tak jak nie zalecalibyśmy trzymania kur przydomowych w celu ratowania ptaków, tak samo
nie powinniśmy patrzeć na pszczelarstwo w celu ratowania [dzikich] pszczół.’ (prof. Carly
Ziter, Montreal, Kanada)

Beewashing i kryzys zapyleń

Wieści o światowym kryzysie zapyleń oraz narastającym wymieraniu owadów przenikają do
świadomości całych społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych. Szereg instytucji, zwłaszcza
organizacji pozarządowych, firm (biznesu) i samorządów, od lat chwali się swymi
prośrodowiskowymi działaniami na rzecz zahamowania tych negatywnych trendów. Od lat
piętnujemy greenwashing czyli oszukiwanie klientów lub wyborców poprzez wmawianie im,
że dany towar lub usługa świadczone są w zgodzie z dziką przyrodą. Jego specyficznym
przypadkiem stał się beewashing czyli działania pozornie służące zapylaczom oraz samemu
zapylaniu jako usłudze ekosystemowej, niezbędnej zarówno gospodarce jak i dzikiej naturze.

Początki pszczelarstwa miejskiego w Polsce

Jako panaceum na kłopoty z zapylaniem w miastach przedstawia się często pszczelarstwo
miejskie. Faktycznie oferuje ono nieoczekiwane miejsca pracy i źródła dochodu, nadaje sens
życiu miejskich pszczelarzy, ułatwia uprawę owoców i warzyw w ogródkach działkowych
oraz miejskich fermach. W Polsce jego pionierem był zmarły niedawno prof. Jerzy Woyke,
produkujący u siebie na Mokotowie ponad 90 kg miodu rocznie. Woyke przyznawał jednak,
że taka produktywność jego rodziny pszczoły miodnej musi oznaczać mniej nektaru i pyłku
dla pozostałych owadów w okolicy. Polscy naukowcy i aktywiści ostrzegali już dwa lata temu
w liście otwartym, że „obecność hodowlanej pszczoły miodnej może zmniejszać zarówno
liczebność, jak i różnorodność dzikich pszczół, co może skutkować obniżeniem jakości
zapylania”.

Miejskie pasieki stanowią realne zagrożenie dla dzikich zapylaczy na terenach zurbanizowanych.

Jak silna będzie konkurencja hodowanej pszczoły miodnej z innymi zapylaczami w
warunkach naszego klimatu? Które grupy owadów tracą na niej najmocniej: trzmiele?
Samotnice? Motyle i ćmy? Bzygowate? Jak to się odbija na produkcji nasion u kwiatów z
miejskich łąk? Tyle pytań, a tak mało konkretnych, sprawdzalnych odpowiedzi!

Wyniki oraz wnioski z kanadyjskich badań nad pasiekami miejskimi

Dla nas w Polsce szczególnie wartościowe mogą okazać się wyniki badań zespołu prof.
Carly Ziter z Montrealu. Klimat tej części Kanady, a co za tym idzie jej ekosystemy w tym
zgrupowania zapylaczy, przypominają polskie. Żywiołowy rozwój pasiek miejskich w
dwumilionowym Montrealu przypomina ich rozwój w metropoliach Polski oraz krajów
sąsiednich. Zespół prof. Ziter dysponował unikatowymi danymi odnośnie liczby ulów
miejskich, przeciętnej liczebności roju w montrealskim ulu, liczebności i składu gatunkowego
dzikich pszczół (samotnic, pszczół niemiodnych) oraz ich preferencji pokarmowych za rok
2013 dla tego miasta. Ziter postanowiła zmierzyć wszystkie te parametry raz jeszcze w 2020
r., choć samo policzenie ulów i pszczelarzy okazało się dość trudne z uwagi na brak
konieczności rejestracji tej działalności w Kanadzie, ciszę lubianą przez biznes oraz na
pandemię. Co więcej jej zespół musiał przedtem wskazać tzw. hotspoty sieci zapyleń

(główne węzły sieci zapyleń czyli miejsca najważniejsze dla wszystkich zapylaczy oraz dla
odwiedzanych roślin). Skoncentrowano się na dzikich i miodnych pszczołach, nie
analizowano innych grup zapylaczy np.: bzygów czy ciem. Latem i w początkach jesieni
owady wabiono światłem, odławiano do siatek entomologicznych, oznaczano do gatunku,
potem grupowano dzielono na pszczoły krótko- i długojęzyczkowe. Jak się okazało:

liczba uli/rojów pszczoły miodnej wzrosła z 238 do niemal 3 tysięcy;
● w jednym ulu mieszka przeciętnie 50 tysięcy robotnic Apis mellifera;
● piętnastoma najważniejszymi węzłami sieci zapyleń w Montrealu okazały się niektóre
cmentarze, ogrody społeczne i parki miejskie;
● w 2013 r. odłowiono 5300 osobników różnych błonkówek, w tym tylko 122 robotnice
pszczoły miodnej. Resztę owadów stanowiły samotnice należące do 153 gatunków;
● w 2020 r. odłowiono ponad 6200 osobników różnych błonkówek, w tym 2291 robotnic
pszczoły miodnej. Resztę owadów stanowiły samotnice ze 120 gatunków (MacInnis i
in. 2023).

Jak było do przewidzenia „miejsca o największym wzroście populacji pszczół miodnych w
różnych lokalizacjach i latach miały również najmniejszą liczbę dzikich pszczół”
podsumowała Gail MacInnis, główna wykonawczyni badań. Najwyraźniej ucierpiały
samotnice drobnych rozmiarów. Wynika to zapewne z:

● krótkiej długości ich języczków, co ogranicza liczbę dostępnych dla nich kwiatów, o
jakie konkurują z rosnącą liczbą pszczół miodnych;
● mniejszych odległości pokonywanych przez nie, zatem gorszych możliwości
odnajdywania kolejnych źródeł pokarmu.

W artykule zespołu Ziter nie odniesiono się do innych, potencjalnych interakcji Apis mellifera
z dzikimi Apoideae jak roznoszenie chorób i pasożytów np.: nosemozy i chorób wirusowych
trzmieli, na co zwraca uwagę polska „Opinia ws. zakładania pasiek…”

Mitygacje i kompensacje na rzecz dzikich zapylaczy

We wnioskach z badań podano kilka pomysłów na złagodzenie skutków konkurencji pasiek
miejskich z populacjami samotnic. Po pierwsze władze powinny kontrolować liczbę, obsadę i
rozmieszczenie pasiek miejskich. Szczególnie wiele uwagi powinno poświęcić się
hotspotom/głównym węzłom sieci zapyleń, analogicznie do ochrony rezerwatów podczas
inwestycji budowlanych. Po drugie ludzi dobrej woli, w tym biznes, samorządy i aktywistów,
należy namawiać do rezygnacji z pasiek miejskich na rzecz ogrodnictwa. Ogromną,
pozytywną rolę mogą tu odegrać kolejne łąki miejskie, parki i laski kieszonkowe, zielone
ściany, tudzież ogrody biocenotyczne tworzone dla dobra mniej znanych i mniej lubianych
grup owadów.

Pszczelinka ruda i Zadrzechnia fioletowa to przykłady dzikich zapylaczy występujących w Polsce.

Dla zainteresowanych:

MacInnis G., Normandin E., Ziter C. (2023). Decline in wild bee species richness associated with
honey bee (Apis mellifera L.) abundance in an urban ecosystem. PeerJ, 11, e14699.
Łuczaj Ł., Zych M. (2019). Czy pszczoły są przereklamowane? Dzikie Życie
https://dzikiezycie.pl/archiwum/2019/lipiec-i-sierpien-2019/czy-pszczoly-sa-przereklamowane-
rozmowa-z-marcinem-zychem

Opinia w sprawie zakładania pasiek miejskich jako formy ochrony pszczół. (2019).
https://naukadlaprzyrody.pl/2021/10/01/opinia-naukowcow-w-sprawie-zakladania-pasiek-miejskich-
jako-formy-ochrony-pszczol/

Wojcik V., Morandin L. A., Davies Adams L., & Rourke K. (2018). Floral resource competition between
honey bees and wild bees: is there clear evidence and can we guide management and conservation?
Environmental Entomology, 47(4), 822-833.

Woyke J., Robiński T. (2018). Czarodziej od zapylania.
https://www.tygodnikpowszechny.pl/czarodziej-od-zapylania-152224

https://um.warszawa.pl/-/pasieki-w-miescie-warszawa